ریفلاکس ادرار از مثانه به کلیه‌ها یک اختلال در سیستم ادراری است که ممکن است بدون علامت باشد و در صورت بی‌توجهی باعث ازبین‌رفتن کلیه‌ها و وابستگی فرد به دیالیز شود. برای فهم علت و عوارض آن در ابتدا باید سیستم ادراری را بشناسیم.

آناتومی و فیزیولوژی سیستم ادراری

سیستم ادراری طبیعی در انسان از بالا به پایین از اجزای زیر تشکیل شده است:

• کلیه‌ها (Kidney):‌ دو ارگان لوبیایی‌شکل هستند که وظیفه آن‌ها دفع مواد زاید و آب اضافی از بدن است.
• حالب‌ها (Ureter): دو لوله‌ عضلانی هستند که هرکدام از آن‌ها در یک سمت ادرار را کلیه به مثانه منتقل می‌کند.
• مثانه (Bladder): عضوی توخالی و عضلانی است که در لگن قرار دارد و محل ذخیره‌سازی ادرار است.
• مجرا (Urethra): لوله‌ای است که بعد از مثانه قرار دارد و وظیفه آن خارج‌کردن ادرار از بدن است.

  

 مسیر ادرار در حالت طبیعی از بالا به سمت پایین است؛ یعنی ادرار در کلیه‌ها تولید، توسط حالب‌ها به مثانه منتقل و در نهایت به وسیله مجرا از بدن خارج می‌شود. در ریفلاکس ادراری (VUR) امکان برگشت ادرار از مثانه به حالب و در نهایت به کلیه‌ها وجود دارد.

علت ریفلاکس ادراری چیست؟

در حالت طبیعی نحوه اتصال حالب به مثانه شکل و زاویه مشخصی دارد که مانند دریچه یک‌طرفه عمل می‌کند. هر عاملی که باعث آسیب به این مکانیسم شود ممکن است باعث بروز این بیماری شود. ریفلاکس ادراری می‌تواند به صورت یک‌طرفه (درگیری فقط در سمت چپ یا فقط در سمت راست) و دوطرفه (درگیری هم‌زمان هر دو سمت) وجود داشته باشد.

این بیماری به دو دسته تقسیم می‌شود:

اولیه: در این نوع، مکانیسم دریچه (محل اتصال حالب به مثانه) به صورت مادرزادی اختلال دارد.

ثانویه: علت اصلی در نوع ثانویه اختلال در تخلیه درست مثانه است. اختلال در عصب‌دهی مثانه، اختلال در عضلات مثانه، آسیب به سیستم عصبی مرکزی، یبوست طولانی‌مدت و مشکل در از پوشک گرفتن (آموزش کنترل ادرار) کودک می‌تواند باعث این عارضه شود.

این بیماری در چه افرادی شایع‌تر است؟

فاکتورهای خطر این بیماری شامل موارد زیر است:

• اختلال در عملکرد مثانه و روده: کودکانی که از این اختلال رنج می‌برند نه‌تنها بیشتر از سایرین دچار این بیماری می‌شوند؛ بلکه در صورت عدم درمان، عوارض و آسیب‌های بیشتری را تحمل می‌کنند.
• جنسیت: ریفلاکس ادراری به‌طورکلی در دخترها شایع‌تر است. استثنا این مورد در بدو تولد است که در پسرها بیشتر دیده می‌شود.
• سن کودک: این بیماری در کودکان با سن کمتر از ۲ ماه بیشتر وجود دارد.
• سابقه خانوادگی: مثل بسیاری از بیماری‌ها زمینه ژنتیکی دارد. در صورت ابتلای هرکدام از والدین احتمال بروز این بیماری در فرزندان افزایش می‌یابد. ابتلای برادر و یا خواهر نیز بسیار مهم است و در صورت مشاهده در یکی از کودکان بهتر است تمامی فرزندان تحت معاینه و بررسی قرار بگیرند.​​​​​​​

نشانه‌ها و عوارض بازگشت ادرار

شایع‌ترین علامت این بیماری در کودکان عفونت ادراری است. در موارد زیر به عفونت ادراری شک می‌کنیم:

• احساس فوریت در دفع ادرار
• احساس سوزش و درد در حین ادرارکردن
• بی‌اختیاری ادرار
• ادرار کدر
• تب
• درد در زیر شکم یا پهلوها
• بی‌قراری کودک
• بی‌اشتهایی در کودکان خردسال
• یبوست و یا بی‌اختیاری در کنترل مدفوع

زمانی که ادرار مسیر طبیعی خود را طی نمی‌کند و از مثانه به سمت بالا (حالب یا کلیه) برمی‌گردد باعث تورم در سیستم ادراری می‌شود که به آن هیدرونفروز می‌گویند. هرچند هیدرونفروز دلایلی دیگری مثل سنگ، انسداد (UPJO یا UVJO)، مجرای خلفی در پسران و ... دارد؛ اما در نهایت باعث فشار بر سلول‌های کلیوی و ازکارافتادن ‌آن‌ها می‌شود.

 بازگشت ادرار به کلیه در صورت عدم درمان می‌تواند عوارض جدی و غیر‌قابل‌بازگشتی داشته باشد. آسیب و زخم کلیوی، دفع پروتئین در ادرار، عفونت منتشر در خون، فشارخون بالا و حتی ازکارافتادن کامل کلیه و نیاز به دیالیز از جمله این عوارض هستند.

راه‌های تشخیص و درمان بازگشت ادرار

اثبات این بیماری بر اساس تصویربرداری‌های پزشکی است. انجام این تصویربرداری‌ها توسط پزشک متخصص باتوجه‌به شرایط کودک و اصول علمی است. شایع‌ترین تصویربرداری‌های موجود شامل موارد زیر است:

• سونوگرافی: معمولاً برای غربالگری و یا پیگیری درمان استفاده می‌شود. تورم کلیه و حالب در سونوگرافی به‌راحتی دیده می‌شود.
• تصویربرداری با اشعه ایکس (VCUG): در این روش ماده حاجب درون مثانه تزریق می‌شود و در زمان‌های مختلف چند عکس گرفته می‌شود. یکی از قدیمی‌ترین و درعین‌حال بهترین روش‌های تصویربرداری است.
• اسکن هسته‌ای (RNC): اصول این روش شبیه روش قبل است با این تفاوت که از ماده رادیواکتیو استفاده می‌شود. دوز اشعه در این روش بسیار ناچیز است؛ اما کیفیت و جزئیات تصویر هم محدود است.
• اسکن کلیه (DSMA): این تصویربرداری برای بررسی آسیب‌های کلیوی ناشی از ریفلاکس ادراری استفاده می‌شود.

درمان‌های زیادی برای این بیماری وجود دارد که بر اساس شدت بیماری و شرایط کودک انتخاب می‌شوند. در موارد خفیف ممکن است نیاز به درمان نباشد یا مدتی از آنتی‌بیوتیک برای پیشگیری از عفونت ادراری استفاده شود. در موارد شدید ممکن است نیاز به اقدامات جراحی وجود داشته باشد.

پیشگیری از عفونت ادراری یکی از ارکان اصلی درمان این کودکان است. از آن جایی که ختنه پسران باعث کاهش احتمال عفونت ادراری می‌شود تمام پسران مبتلا به این بیماری حتماً باید در اولین فرصت ممکن (حتی روز اول تولد) ختنه بشوند.